Người nhạc sĩ của mùa thu cách mạng

Ca khúc gắn liền với danh tiếng người nhạc sĩ tài hoa Xuân Oanh, một nhạc sĩ đa tài cả thi - họa. Tài sáng tác nhạc của ông đã trở thành giai thoại độc nhất vô nhị của làng âm nhạc Việt. Ca khúc Mười chín Tháng Tám được ông “xuất thần” sáng tác ngay trên đường phố khi cùng đoàn quân cách mạng tiến về Bắc Bộ phủ giành chính quyền về tay dân chúng, vừa đi vừa sáng tác, được câu nào phổ biến ngay câu ấy. Khi đoàn biểu tình kéo đến địa điểm rạp hát Lớn thì cũng vừa vặn hoàn thành bài hát: “ Toàn dân Việt Nam... đứng đều lên góp sức một ngày ...”.

Câu chuyện về ông qua những ca khúc ông sáng tác, và qua những tác phẩm văn học, sân khấu ông dịch ra tiếng nước ngoài, tiếng Việt luôn làm cho các đời sau phải kính ngưỡng. Ông có một người bạn nhạc sĩ rất thân từ ngày phóng thích Thủ đô 1954, nhạc sĩ Nguyễn Văn Quỳ, người được giới âm nhạc thế giới đặt biệt danh là “Beethoven Việt Nam”. Và câu chuyện về nhạc sĩ Xuân Oanh bắt đầu từ bức họa nhạc sĩ Beethoven do nhạc sĩ Xuân Oanh vẽ, treo trên tường, trước cây đàn piano trong phòng khách nhà nhạc sĩ Nguyễn Văn Quỳ.

Nhạc sĩ Xuân Oanh.

Người nhạc sĩ tài ba

Nhạc sĩ Xuân Oanh tên khai sinh là Đỗ Xuân Oanh, sinh ngày 4/1/1923 tại một vùng quê Quảng Yên, Quảng Ninh, trong một gia đình tiểu thị dân nghèo có cha làm thợ may. Mẹ mất từ 6 tuổi, 14 tuổi, học xong tiểu học trường Pháp thuộc, ông bắt đầu tự kiếm sống bằng đủ các nghề: Thợ đúc, thợ mỏ, dạy học, vẽ tranh, nhạc công phòng trà. 19 tuổi, ông lên Hà Nội và bắt đầu học thêm một số nghề nữa.

Giác ngộ cách mạng từ sớm, trước 1945, ông đã tham dự tuyên truyền cho chiến trận Việt Minh. tham dự Tổng khởi nghĩa và rồi lên chiến khu Việt Bắc làm việc cho báo Cứu Quốc. Đa tài với thơ, ca, nhạc, họa ông còn có một khả năng thiên tính về ngoại ngữ. Tự học, nhưng nhạc sĩ Xuân Oanh đã thông tỏ đến 7 ngoại ngữ.

Gia tài âm nhạc của ông không nhiều lắm, nhưng chỉ một ca khúc Mười chín Tháng Tám đã làm nên một tăm tiếng Xuân Oanh không thể nào quên, không chỉ với các đời nhạc sĩ tân nhạc Việt Nam, mà với nhiều đời người Việt kể từ ngày 19/8/1945. Ca khúc với lời ca giản dị, nhạc điệu hùng hồn nhịp bước, nhưng mang sức “nóng” lan tỏa nhanh từ ngay trong đoàn người dự cướp chính quyền, đến quần chúng cả nước và trở nên một ca khúc sống mãi với những ca khúc cách mệnh thời tiền khởi nghĩa, sống mãi với thời kì.

Ở chiến khu Việt Bắc trong 9 năm kháng chiến, ca khúc được nhiều người nhớ đến và yêu thích nhất là Quê hương anh quân nhân , ca khúc mà sau này gần như các ca sĩ Việt dòng bán cổ điển hay cổ điển đều lấy làm bài học hát, luyện thanh nhạc và đi thi khiếu, tuấn kiệt.

ngoại giả, một số tác phẩm khác của ông cũng lừng danh và trở thành “sách giáo khoa” cho các sinh viên, học viên về thanh nhạc như: Cây súng bạn đường, Đời vẫn tươi, Ca mừng chế độ ta tươi đẹp, Hồ Chí Minh người là muôn ánh sao, Ngôi sao thế kỷ, Hợp xướng 4 chương Quê hương hai tiếng ấy , Phổ nhạc Trời sẽ lại trong xanh (Thơ: Umeda Shyozi), Gọi thu (Thơ: Nguyễn Thị Hồng). ngoại giả, ông còn sáng tác một số ca khúc như: Hoa nhài, Em ra đi, ban mai ấy, Suy tư, Bình minh trên đất nước không bao giờ tắt, Bạch dương, Hà Nội ở Lâm Đồng, Thổn thức mùa xuân, Anh có còn yêu em như ngày xưa ...

Và ông còn một lần “xuất thần” ngoạn mục trước bạn bè quốc tế trong một lần đi dự Hội nghị Hòa bình ở Nhật Bản năm 1989, dự xuống đường chống bom nguyên tử, ông đã phổ nhạc “nhanh như chớp” bài thơ Trời sẽ lại trong xanh của thi sĩ nức tiếng Nhật Bản Umeda Shyozi, và rồi ôm đàn hát ngay trong buổi mít tinh đó, không chỉ gây sửng sốt thán phục, cảm động với bạn bè người Nhật ở quảng trường hôm ấy, mà ông đã gây ấn tượng sâu sắc về một nhạc sĩ tuấn kiệt của Việt Nam với bạn bè quấc tế cùng có mặt.

Điều ít nào ngờ nhất, là ông không chỉ có tài về âm nhạc, mà ông rất có khiếu văn chương. Khiếu văn học của ông được hỗ trợ bởi những ngoại ngữ ông thông tỏ, đã góp phần mang văn chương Việt Nam giới thiệu ra nước ngoài. Ông đã dịch Thơ Hồ Xuân Hương trong Tuyển tập thơ nữ Việt Nam - NXB nữ giới, vở kịch Hồn Trương Ba, Da hàng thịt (Lưu Quang Vũ), tiểu thuyết Ông Cố Vấn (Hữu Mai) sang Tiếng Anh...

Ông cũng là một dịch giả tiếng Việt của một số tác phẩm văn học nước ngoài lừng danh hay Best Sales của văn học hiện đại như: trần truồng giữa bầy sói (Bruno Apitz, cùng Hoàng Tố Vân), Hai mệnh (Jeffrey Archer), Lucky, Nửa đêm về sáng, Một lần chưa đủ, Mãi mãi xanh, Máy yêu (Jacqueline Susann); Cổng vàng, Vườn Thượng Hải, Phía sau ái tình, Bảo bối Thượng Hải (Vệ Tuệ)...

Người suốt đời cống hiến vì giang san, vì nhân dân

20 tuổi nhạc sĩ Xuân Oanh đã là một thanh niên đầy nhiệt huyết, mang trong mình ý thức yêu nước nồng nàn, có tinh thần giác ngộ cách mạng và một ý chí kiên tâm theo cách mệnh đến cùng. thành thử, khi được nhà văn Nguyễn Đình Thi rủ vào chiến trường Việt Minh ông đã tham dự ngay. Kể từ đó, ban ngày làm nhiều nghề kiếm sống: hát, vẽ tranh, dạy học, thậm chí làm thuê ở cửa hàng giầy, đến tối ông cùng anh em bí ẩn đi tuyên truyền cách mệnh cho bà con cần lao.

Ngày 19/8/1945, không khí sục sôi, sự cộng hưởng ý thức chiến đấu của toàn dân tộc như một luồng năng lượng cảm hứng, và như một sự mách bảo linh, vào giờ khắc ấy, chàng thanh niên Xuân Oanh đã “xuất thần” biến không khí và tinh thần đó thành giai điệu và lời ca. Mười chín Tháng Tám ra đời như một phép màu. Nhiều lần kể lại với công chúng cái chốc lát đó, nhạc sĩ Xuân Oanh bồi hồi: “ Mười chín Tháng Tám là sản phẩm của cuộc khởi nghĩa, phong trào tranh đấu của dân chúng và cảm xúc của người dân mới được tự do tạo nên. Toàn dân Việt Nam đứng đều lên góp sức một ngày... vừa đi biểu tình tôi vừa nghĩ và cả lời lẫn nhạc từ đâu ồ ạt đến trong tôi, bật ra một cách kỳ lạ ”.

Sau khi cách mạng thành công, trong 9 năm kháng chiến chống Pháp, ông được cắt cử làm thuê tác tuyên truyền, là một trong hai người Việt Nam đầu tiên thực hiện bản tin tiếng Anh trên Đài Tiếng nói Việt Nam, ông dự làm báo Cứu Quốc đóng trên chiến khu Việt Bắc. Về sau công tác tại Ban Đối ngoại Trung ương Đảng, liên hợp các Tổ chức hữu hảo và Hòa bình. Ông lại là người thông dịch chính cho các lãnh đạo cao cấp của Đảng và quốc gia Việt Nam như: Chủ tịch Hồ Chí Minh, Thủ tướng Phạm Văn Đồng. Năm 1951, tham gia thành lập Ủy ban Bảo vệ Hòa bình Thế giới của Việt Nam, làm Tổng Thư ký kiêm Phó chủ toạ Ủy ban,

Từ 1968 - 1972, tại Hội nghị Paris về Việt Nam, tham gia Phái đoàn Việt Nam Dân chủ Cộng hòa với nhân cách đại diện cho Ủy ban Bảo vệ Hòa bình Việt Nam và Ủy ban Việt Nam kết đoàn với quần chúng. # Mỹ - Pháp, vận động phong trào chống chiến tranh xâm lăng của Mỹ. Ông cũng từng đón tiếp nhiều nhà hoạt động chống chiến tranh từ Mỹ tới thăm Việt Nam giữa những ngày chiến tranh ác liệt, trong đó có Thượng nghị viên G.McGovern, nguyên ứng cử viên Tổng thống Mỹ, nữ nghệ sĩ Jane Fonda và chồng bà khi đó là Tom Hayden...

Thuở nhỏ ông vẽ tranh kiếm sống, khi tham gia cách mệnh thì vẽ tranh minh họa cho báo, về già ông vẽ tranh để bản thân thư giãn, và tặng bạn bè như một tí tấm lòng thơm thảo tâm thành với các tri kỷ, tri kỉ... Và ông vẽ tặng nhạc sĩ Nguyễn Văn Quỳ, người bạn thân từ ngày phóng thích Thủ đô bức chân dung nhân tài âm nhạc Beethoven, bức họa sống động và toát lên được khí chất của anh tài nhạc sĩ, khiến rất nhiều bạn bè quốc tế đến thăm nhạc sĩ Nguyễn Văn Quỳ đều trằm trồ khen ngợi

Sinh thời ông hay nói: “Không làm việc tôi thấy mỏi mệt lắm”. Và hồ hết những gì ông có đều là tự học, học trong những tháng năm làm cách mạng, qua thực tiễn công tác mà không qua một trường lớp chính quy nào. Ông quyến rũ người đối thoại bởi sự thông thái, thân tình, giản dị mà tình thật, khiến cuộc trò chuyện với ông bao giờ cũng ấn tượng. Chính với vốn tri thức như thế, nhạc sĩ Xuân Oanh có thể nói là một nhà ngoại giao văn hóa tài ba và uy tín, là một trong số các nhà văn hóa Việt Nam mà nhiều bạn bè và cả những nhà nghiên cứu văn hóa học nước ngoài đến Việt Nam đều muốn tìm gặp để nói chuyện, để tìm hiểu.

Sau thời kì dài bệnh nặng, ông mất ngày 27/3/2010, thọ 87 tuổi. Ông đã được Nhà nước trao tặng Huân chương Độc Lập hạng Ba năm 1998, Giải thưởng quốc gia về văn học nghệ thuật năm 2007.

73 năm, mỗi khi mùa thu về, khi cả nước hướng tới kỷ niệm khởi nghĩa cách mệnh Tháng Tám và Quốc khánh 2/9, giai điệu Mười chín Tháng Tám lại hào hùng sôi động vang lên, như vẫn luôn thấm đẫm khí thế hừng hực của ngày hôm ấy, thấm đẫm niềm tự hào của những người dân quyết phá xích xiềng áp bức nô lệ, giành chính quyền vào tay quần chúng, làm chủ nhà nước độc lập, tư do.

Nhạc sĩ Xuân Oanh luôn được nhắc đến như một nhạc sĩ của mùa thu cách mệnh Việt Nam. Ông sống mãi trong tưởng nhớ của mọi người cũng như ca khúc Mười chín Tháng Tám của ông trở nên “di sản” âm nhạc cách mệnh Việt Nam.

Hoài Hương