Lịch sử hình thành Tòa Hình sự quốc tế

Trong động thái nhằm chống lại tù hãm quốc tế, vào năm 1988 nhiều nhà nước đã cùng ký Quy chế Rome 1988. Sau khi được nhiều nhà nước thành viên phê duyệt, Bản Quy chế Rome chính thức có hiệu lực vào 2002, khai sinh Tòa án Hình sự quốc tế, viết tắt là ICC.

Coalitionfortheicc cho hay ICC ra đời để buộc các cá nhân phải chịu bổn phận trước tội ác tàn ác của mình với nhân loại, từ đó giúp ngăn chặn tù nhân loại này được thực hiện trong mai sau. Hiện số quốc gia thành viên của Quy chế Rome là 123, không có Trung Quốc, Mỹ, Nga, Ấn Độ, Singapore và Việt Nam...

Trụ sở của Tòa án Hình sự quốc tế ở The Hague, Hà Lan. Ảnh: Coalitionfortheicc

Tòa án này đặc biệt ở chỗ được hình thành từ sự kí kết của một hiệp ước mà không phải do liên hiệp quốc lập.

ICC gồm bốn cơ quan:

- Ban chánh án;

- Ban thẩm phán có 18 vị thẩm phán được chia làm 3 bộ phận: dự thẩm, sơ thẩm và kháng cáo;

- Văn phòng công tố: cơ quan độc lập với tòa án, chuyên tiến hành điều tra và đưa vụ việc ra xét xử trước tòa;

- Hội đồng lục sự, có chức năng hỗ trợ hành chính để đảm bảo tòa vận hành trơn.

Phạm vi tài phán

ICC chỉ xét xử cá nhân, không xét xử tổ chức hoặc quốc gia.

ICC có quyền xét xử các phạm nhân quốc tế đặc biệt nghiêm trọng, gồm bốn tội danh: diệt chủng, tầy chiến tranh, tù túng chống loài người và tù nhân xâm lược. Tuy nhiên, vì thành lập vào 7/2002 và không có quyền tài phán hồi tố, ICC không thể xét xử những phạm nhân được thực hiện trước tháng 7/2002.

ICC có quyền tài phán với những vụ việc sau:

- Xảy ra trên cương vực của nhà nước thành viên đã chấp thuận quyền tài phán của ICC.

- Người phạm tội mang quốc tịch của quốc gia thành viên hoặc của nước đã bằng lòng quyền tài phán của ICC.

- Do Hội đồng Bảo an liên hiệp quốc thông tin cho công tố viên của ICC theo thẩm quyền quy định tại Chương VII Hiến chương LHQ.

Mối quan hệ giữa Tòa Hình sự quốc tế và tòa hình sự quốc gia

ICC không thay vậy mà chỉ có tác dụng bổ sung cho tòa án nhà nước. ICC sẽ đưa vụ việc ra xét xử khi và chỉ khi một nhà nước không tự nguyện hoặc chẳng thể tiến hành xét xử một cách bản chất.

Dù có thẩm quyền xuyên biên thuỳ, ICC không thể ra lệnh cho các quốc gia thành viên thực hiện theo đề nghị hoặc phán quyết của mình. ICC chỉ có thể hiệp tác và tranh thủ sự trợ giúp của các quốc gia để hoàn thành những công việc như bắt giữ và thuyên chuyển tầy tới trại giam của ICC ở The Hague (Hà Lan), phong tỏa tài sản của nghi phạm và thực thi bản án.

Muammar Gaddafi, lãnh đạo Libya năm 1969-2011. Ảnh: Reuters.

Một trong những bị cáo nổi danh nhất của ICC có lẽ là Muammar Gaddafi - cựu lãnh đạo Libya. Ngày 27/6/2011, ông bị ICC truy tố về tội chống lại loài người với kết tội vì gây ra tình trạng khủng hoảng nhân đạo ở nhà nước này.

Ngày 20/11/2011, ông Gaddafi bị giết sau khi quân nổi dậy tràn vào thị thành Sirte. ICC buộc phải chấm dứt thủ tục truy tố ông Gaddafi vào hai ngày sau đó.

Ahmad al-Mahdi là một bị cáo khác của ICC với kết tội từ ngày 30/6 đến 10/7/2012, trong khi chiếm cứ Timbuktu (Mali) đã chỉ đạo quân đội và tham gia tấn công vào một tòa tu viện và 9 lăng mộ cổ trong đô thị, trong khi những địa điểm trên được xếp hạng là Di sản Văn hóa Thế giới.

Ngày 26/9/2015, chính quyền Niger đã bắt và đặt Ahmad dưới sự kiểm soát của Tòa Hình sự quốc tế theo đề nghị của tòa. Ngày 22/8/2016, tại phiên toà, Ahmad nhận tội và bị tuyên án 9 năm tù do bị xác định là tù hãm chiến tranh, cố ý tấn công công trình đạo và lịch sử.

Quốc Đạt